احمدعلی سپهر"احمدعلی سپهر" معروف به "مورخ‌الدوله"، وی فرزند"مورخ السلطنه" و نوه‌ی "میرزا تقی خان" سپهر مورخ نامی عصر "ناصرالدین شاه" قاجار و نویسنده‌ی کتاب معروف «ناسخ‌التواریخ» است. ۱ - اجمال زندگیوی در سال (۱۲۶۹ه. ش) متولد شد از سن کودکی تحصیلات قدیم و جدید را فرا گرفت و به چند زبان اروپایی مخصوصا آلمانی آشنایی یافت. [۱]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی‌معاصرایران، ص۷۸۳، تهران، نشرگفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰.
تحصیلات ابتدایی خو د را در مدارس ادب و تحصیلات متوسطه را در مدرسه‌ی الیانس فرانسه و تحصیلات عالیه را نزد استادان فرانسوی که برای تدریس سلطان "احمد شاه" قاجار استخدام شده بودند، فرا گرفت. [۲]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۹، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
وی تحصیلات خود را نزد معلم‌های درباری قاجار به پایان رسانید. "احمدعلی سپهر" در خصوص گرفتن این لقب«مورخ‌الدوله» آورده است که: «. . روز چهارم ذیحجه‌ی سال ۱۳۳۳ صاحب اختیار رئیس کابینه‌ی همایونی به منزل من آمد و از طرف "احمدشاه" قاجار فرمان لقب مورخ‌الدوله را داده و اظهار داشت: اعلی حضرت با اعطای این فرمان خواسته‌اند علاوه بر ابراز مرحمت از زحمات آبا و اجداد؛ شما را در خدمت به تاریخ ایران و اسلام قدردانی فرمایند.» [۳]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، ایران در جنگ بزرگ (۱۹۱۴-۱۹۱۸)، ص۲۲۴، تهران، ا. ع سپهر، ۱۳۳۵.
۲ - پیشینه‌ی اجدادی این خاندانمورخالدولهی سپهر از خاندان سپهر جد وی "لسان‌الملک سپهر "بود، [۴]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، ایران در جنگ بزرگ (۱۹۱۴-۱۹۱۸)، ص۷، تهران، ا. ع سپهر، ۱۳۳۵.
اجداد وی از مردان علم و ادب و تاریخ بوده‌اند چنان‌که خود احمدعلی در نوشته‌هایش آورده است: «... از همان عنفوان جوانی همان‌که خواندن و نوشتن را آموختم و چشم به مجلدات ناسخ‌التواریخ دوختم آرزو داشتم دنباله‌ی کار نیاکان خویش را پی، گیرم و مخصوصا در تاریخ معاصر ایران یادگاری از خود باقی بگذارم. [۵]
سپهر، احمدعلی (مورخ‌الدوله)، ایران در جنگ بزرگ (۱۹۱۴-۱۹۱۸)، ص۵-۷، تهران، ا. ع سپهر، ۱۳۳۵.
نفوذ اجدادم در تربیت من بسیار موثر بود. درباره‌ی نسب خاندان سپهر اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد، اعتمادالسلطنه در روزنامه‌ی «شرف» نسب او را از طرف پدر به "میرزا مهدی خان استرابادی" وزیر "نادرشاه افشار" مورخ عصر نادری و از جانب مادر به سلاطین عصر صفویه نسبت می‌دهد. [۶]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه‌ی شرف، شماره‌ی۷۳، ۱۳۰۷ه. ق.
[۷]
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی‌خان، ناسخ‌التواریخ (از اغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه)، ص۲۷، به اهتمام جمشیدکیانفر، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷.
اردکانی وی را فرزند"آخوند ملامحمدعلی کاشانی" که به هشت پشت به "میرزا عبدالاعلای اردبیلی" که از جمله خواص دستگاه صفویه بوده است، می‌داند. [۸]
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی‌خان، ناسخ‌التواریخ (از اغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه)، ص۳۰-۳۱، به اهتمام جمشیدکیانفر، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷.
هم‌چنین زنده یاد دکتر "قائم مقامی" در مقدمه‌ی خود بر ناسخ التواریخ نسبت خاندان سپهر را به "میرزا مهدی خان استرابادی" را جعلی دانسته و معتقد است که «سپهر در هیچ جا از پدران خود ذکری به میان نیاورده است. وی حتی در مقدمه‌ی دیوان خود به نام "محموده القصاید" هم که شرح حال خود را نوشته است باز اسمی از پدر خود به میان نیاورده است، و این نسبت که در روزنامه‌ی «شرف» ذکر شد ظاهرا صحیح نیست. [۹]
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی‌خان، ناسخ‌التواریخ (از اغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه)، ص۶، به اهتمام جمشیدکیانفر، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷.
[۱۰]
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی‌خان، ناسخ‌التواریخ (از اغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه)، ص۳۰، به اهتمام جمشیدکیانفر، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷
چون اولا "میرزامهدی خان" از اهالی استراباد (گرگان امروزی) و "لسان‌الملک" از مردم کاشان بوده است، ثانیا خود "لسان‌الملک" می‌آورد که در سال (۱۲۱۶ ه. ق) در کاشان متولد شد. [۱۱]
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی‌خان، ناسخ‌التواریخ (از اغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه)، ص۳۰، به اهتمام جمشیدکیانفر، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷.
و دلایل دیگر...تنها سندی که از اجداد "لسان‌الملک سپهر" در دست است، نقش مُهری است که از آن "عباسقلی‌خان" پسر سپهر که در صفحه‌ی آخر کتاب شامل «التواریخ» حک شده بدین شرح است: «عباسقلی خان پسرمیرزا محمدتقی بن میرزامحمدعلی بن رفیع‌الدوله بن محمدعلی بن محمدرضا عضدالدولدوله‌ی شریف». [۱۲]
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی‌خان، ناسخ‌التواریخ (از اغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه)، ص۳۰، به اهتمام جمشیدکیانفر، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷.
[۱۳]
جریزی، محمدعلی، ریحانه‌الادب، ج۳، ص۱۳۹، تهران، ۱۳۲۹ق.
۳ - اقدامات مهم مورخالدولهوی شروع کار خود را در سال (۱۲۹۲ه. ش) به سمت مترجمی اداره‌ی گمرک و سپس رئیس دارالترجمه‌ی اداره‌ی مذکور در زمان تصدی مدیران بلژیکی مشغول به کار گردید وی در سال (۱۲۹۳ش) به سمت منشی اول سفارت امپراتوری آلمان در تهران انجام وظیفه نمود. [۱۴]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۹-۱۰، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
وی سپس مدتی هم در تشکیلات عدلیه‌ی داور، به اداره‌ی ثبت رفت و ریئس ثبت شمال تهران گردید. [۱۵]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی‌معاصرایران، ص۷۸۳، تهران، نشرگفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰.
وی مدتی هم ریاست کابینه‌ی وزارت مالیه را هم در دست گرفت و ریاست کابینه‌ی نخست وزیر و وزیر کشور در زمان دولت "مشیرالدوله‌ی پیرنیا" را بر عهده داشت. [۱۶]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۱۰، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
وی به ریاست دادگاه‌های اداری وزارت مالیه در دوران دکتر "میلسپو" هم گمارده شد. در سال‌های آغاز جنگ جهانی اول تا سال ۱۳۲۰ رئیس هیئت مدیره‌ی شرکت شیلات ایران و روس بود و در سال‌های بعد ۱۳۲۱ به سمت معاون و کفیل وزارت پیشه و هنر منصوب شد و در سال‌های وزارت "قوام" وزیر وی گردید. وی در سال (۱۳۲۹ه. ش) در کابینه‌ی سپهبد "حاجی‌علی رزم آرا" بار دیگر به سمت ریاست هیات مدیره شرکت شیلات برگزیده شد که تا سال (۱۳۳۱ش) عهده‌دار این سمت بود، وی هم‌چنین در ملی شدن شیلات در دوران زمامداری مرحوم دکتر "مصدق" سعی بلیغ به کار برد. [۱۷]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۱۰، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
وی هم‌چنین کارهای اساسی و مهمی هم داشت از جمله تاسیس بانک صنعتی و معدنی ایران در سال ۱۳۲۵بود که بعدها به سازمان برنامه و بودجه تغییر نام داد. [۱۸]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۱۰، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
۴ - حضور وی در جنگ جهانی اولمورخالدوله در سال (۱۲۹۳ش) به سمت منشی اول سفارت امپراتوری آلمان در تهران بود که در آن روزها با شروع جنگ جهانی اول از ایران مهاجرت کرد و در خاتمه‌ی جنگ جهانی به ایران بازگشت. وی در این جنگ که رقابت سیاسی بین دول استعمارگر از یک طرف آلمان و از طرف دیگر روس و انگلیس آغاز شده بود، وی نقش اساسی داشت و سیاست‌های آلمان را در ایران مورخ‌الدوله اجرا می‌کرد، وی در هفده جولای سال (۱۳۳۵قمری) مصادف با (۱۲۹۶ه. ش) اداره‌ی نظمیه به تصور اینکه کمیته‌ی مجازات از طرف آلمان‌ها در ایران دایر شده، مورخ‌الدوله را به نظمیه جلب می‌کند. سپس در نتیجه‌ی اقدامات دیپلمات‌ها و اعتراض مطبوعات او را پس از چهار روز مرخص می‌کنند و به عنوان مرمت و جبران و برای احتراز از آن‌که دولت مجبور به عذرخواهی رسمی از سفارت آلمان نشود، سلطان "احمدشاه" نشان درجه‌ی اول شیر و خورشید را به او اعطا می‌کند. [۱۹]
روزنامه‌ی کوکب ایران، مورخه‌ی برج سرطان، ۱۲۹۶.
وی برای دخیل شدن ایران در عرصه‌ی جنگ جهانی نهایت سعی و تلاش خوذ را به کار می‌بست و هیچ‌گونه شبهه‌ای را باقی نمی‌گذاشت که ایران هیچ موقعیتی را برای بر هم زدن اوضاع سابق از دست نمی‌دهد و بر علیه روس و انگلیس وارد جنگ خواهد شد. آن‌که در کتابش می‌نویسد: «.... مژده‌ی اعلان جنگ جهانگیر روح جدیدی در کالبد میهن پرستان ایران دمید. جنگی که در دنیا موجب هزاران آفات و بلیات و سیه‌بختی شد، کشور ما را از استعمار رهایی بخشید. اگر آن کارزار در روزگار رخ نمی‌داد وطن ما در نتیجه‌ی اجرای منطقه نفوذ ۱۹۰۷ به دو نیمه منقسم، شاید امروز نام آن از نقشه عالم محو شده بود.» ؛ [۲۰]
سپهر، مورخ‌الدوله، «ایران در جنگ بزرگ»، ص۹، چاپخانه بانک ملی، ۱۳۳۶ه. ش.
ولی بعد از آن‌که آلمان شکست خورد و سفارتخانه‌اش در ایران برچیده شد، مورخ‌الدوله از سمت منشی در سفارت آلمان به سمت مدیر کل اداره‌ی تفتیش، وزارت معارف و اوقاف به خدمت دولت درآمد. [۲۱]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۹، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
۵ - فعالیت‌های سیاسی و توقیف ویبعد ازخاتمه‌ی جنگ جهانی اول به هنگام تعقیب "ذکاء الدوله‌ی غفاری"، مورخ‌الدوله هم تحت تعقیب قرار گرفت و بعد از شهریور ۱۳۲۰ وارد عرصه‌ی سیاست گردید. ابتدا به ریاست هیئت مدیره‌ی شیلات ایران و شوروی رسید و بعدها در سال ۱۳۲۱ با همکاری معاونت وزارت پیشه و هنر و بازرگانی را بر عهده گرفت و در کابینهٔ دوم "سهیلی" به کفالت آن وزارتخانه منصوب شد و بعد ریاست شیلات را به عهده داشت، در تیرماه ۱۳۲۵ که بیش از چهار ماه از وزارت او نگذشته بود، دولت درباره‌ی اقدامات وی اعلامیه‌ی زیر را انتشار داد: «آقای مورخ‌الدوله‌ی سپهر وزیر پیشه و هنر و بازرگانی از مدتی پیش به جای اشتغال به امور اداری و حضور در وزارتخانه و انجام وظیفه‌ی رسمی در دسائس بر علیه دولت و ایجاد اختلال در امور اداری و مملکتی اشتغال داشته به قسمی‌که حتی بجای اینکه روزها در وزارتخانه حضور به هم رساند اکثر غائب و در خارج مشغول دسیسه و تحریک بر علیه حکومت ملی بوده است و نظر به اینکه این جریانات در نتیجه‌ی مراقبت‌های دقیق کاملا محرز و آشکار است؛ لذا طبق امر رئیس دولت مشارالیه از خدمت مستعفی و موافق ماده‌ی پنج قانون حکومت نظامی توقیف و به کاشان فرستاده شد.» [۲۲]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۷۸۴، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
مورخ‌الدوله سپهر در روز هفتم تیرماه ۱۳۲۴ زمانی که در ماشین وزارتخانه عازم محلی بود، توسط مامورین دستگیر و به کاشان اعزام می‌گردد. وی مدتی طولانی در کاشان در تبعید به سر می‌برد، و بعد به تهران و تحت نظر قرار داشت. وی پس از آزادی از زندان در تهران شروع به نوشتن مقالاتی با تفسیر وضعیت سیاسی ایران آغاز به کار کرد. ضمنا وی در این مقالات از ذکر نام خود اجتناب می‌کرد و جمله‌ی «به قلم یکی از رجال» را در بالای مقاله قرار می‌داد. در این مقالات ضمن تفسیر اوضاع و احوال سیاسی زمانه‌ی خود، توصیه می‌نمود که (مورخ الدوله) شایستگی مقام نخست وزیری را دارد. وی مجددا در سال ۱۳۲۷ به ریاست هیئت مدیره و مدیر عاملی شیلات ایران و شوروی منصوب گردید؛ ولی هیچ‌گاه از فکر تلاش برای نخست وزیری خود دریغ نکرد. [۲۳]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۲۶۷، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
[۲۴]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی‌معاصرایران، ص۷۸۴، تهران، نشرگفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰.
تا اینکه در سال ۱۳۳۱ که "قوام السلطنه" برای بار پنجم به نخست وزیری انتخاب شد، جهت دلجوئی، سپهر را به خدمت دعوت کرد و جزء محارم و نزدیکان خود ساخت و قرار بود در کابینه شغل مهمی به او بدهد؛ اما قبل از معرفی هیئت وزیران کابینه سقوط کرد و یکی از علل سقوط "قوام السلطنه" اعلامیه‌ای بلند بالا و تندی بود که توسط مورخ‌الدوله تحت عنوان «کشتیبان را سیاستی دگر آمد» از رادیو چندین بار خوانده شد و خشم ملت را برانگیخت که بدونه شک این اعلامیه به قلم و فکر مورخ‌الدوله سپهر بوده است برای انتقام جویی از "قوام السلطنه"، وی را مجبور به انتشار این اعلامیه نمود. سپهر از آن تاریخ به بعد با وجود اینکه با غالب نخست وزیران ارتباط نزدیک و بعضا مورد مشورت آن‌ها قرار می‌گرفت؛ ولی هرگز کار مهمی به او ارجاع داده نشد و ناگزیر ریاست هیئت مدیره‌ی یکی از بانک‌های خصوصی را عهده دار گردید. [۲۵]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی‌معاصرایران، ص۷۸۴، تهران، نشرگفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰.
۶ - وضعیت علمی و آثار ویمورخالدوله از حافظه‌ای سرشار برخوردار بود. وی زبان آلمانی و فرانسوی را خوب می‌دانست. وی صاحب ترجمه و دارای تالیفات بسیاری است که از ان میان می‌توان به «کتاب ایران در جنگ بزرگ (بین المللی اول)» را می‌توان نام برد. در این کتاب وی بیش از همه نقش خود را در اوضاع سیاسی آن روز ایران تشریح نموده است. هم‌چنین سلسله مقالاتی نیز در جراید مختلف آن زمان نوشته است که به صورت کتابی تحت عنوان مقالات سیاسی مورخ‌الدوله انتشار یافته است؛ ازجمله دیگر آثار وی اینکه مورخ‌الدوله در سال (۱۳۱۲ه. ش) کلیه کلمات قصار "حضرت علی (علیه‌السّلام) " را به فارسی و فرانسه به همراه مقدمه‌ای عالمانه ترجمه کرده بود ترجمهٔ کلمات قصار امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) که این اثر بارها تجدید چاپ شده است. [۲۶]
سپهر، احمدعلی (مورخ الدوله)، خاطرات سیاسی مورخ‌الدوله‌ی سپهر، ص۲۶۰، به کوشش احمد سمیعی، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۴.
۷ - تاریخ وفات ویمورخالدوله در سال ۱۳۵۵در سن ۸۶ سالگی وفات یافت. وی از لحاظ اخلاقی مردی بسیار باسواد، مطیع و جاه‌طلب بود که در جمع‌آوری مال و ثروت رغبتی به سزا داشت. وی ظاهرا از فقر دم می‌زد؛ ولی آن‌گونه که مدعی بود، نبود. وی تا آخر عمر از دسته بندی‌های سیاسی و جمع کردن افراد به دور خود و وعده و وعید خوداری نکرد. [۲۷]
عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی‌معاصرایران، ص۷۸۵، تهران، نشرگفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰
۸ - پانویس
۹ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «احمدعلی سپهر (مورخ‌الدوله)» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۴/۰۳. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 14 (شمسی) | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | نویسندگان ایرانی
|